title

Биз асаларичилар Фанлар академиясига миннатдорчилик билдирмоқчимиз, чунки йиллар давомидаги сукутдан сўнг, ҳурматли илмий эгалари ҳам ниҳоят асаларилар бежиз нобуд бўлмаслигини пайқашди. Тараққиёт юзма-юз деганларидек, асаларичилик жамоалари ва ОАВ бир неча ҳафтадан буён асалари уясидек гувиллаб турибди. Энди эса илм-фан ҳам бунга қўшилди.

Аммо мақолани диққат билан ўқисангиз шубҳа уйғонади. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 5.08.2025 йилдаги нашрида содир бўлаётган воқеалар сабабини талқин қилишда йўл қўйилган бир қатор ноаниқликлар ва соддалаштиришга эътибор қаратмоқчимиз. Баъзи таърифлар ва сукут сақлашлар ҳақиқий вазиятнинг бузилишига олиб келиши мумкин ва аслида жараённинг асосий иштирокчиларидан масъулиятни олиб ташлайди.

Мақоланинг бошида жуда шубҳали маълумотлар келтирилади: гўё Фарғона водийсида “республикадаги барча асалари оилаларининг тахминан 70-80 фоизи тўпланган“. Лекин Ўзбекистон асаларичилар уюшмаси статистик маълумотларига кўра, 2023-2024 йилларда Фарғона, Андижон ва Наманган вилоятлари умумий асалари оилаларининг атиги 34 фоизга яқинини ташкил этади.

Бундай юқори баҳо идрокни бузади ва муаммонинг кўламини манипуляция қилиш учун ишлатилиши мумкин. Бир қарашда аҳамиятсиз тузатиш, майда-чуйдага ўхшайди. Аммо майда-чуйда нарса ёқимсиз, айниқса, у илмий мақолада эълон қилинганида. Текширилмаган маълумотларни эълон қилиш ЎзРФА олимларини безаб қўймайди!

Мақолада асаларилар ўлимининг вирусли табиатига урғу берилади: “асалариларнинг оммавий ўлими сабабларидан бири, биринчи навбатда, вирусли касалликлардир. Бугунги кунда дунёда асалари (Apis mellifera) нинг 20 га яқин РНК вируслари аниқланган“. Муаммо шундаки, бу 2010 йилда долзарб бўларди.

Жаҳон илмий адабиётларида 2018 йилга келиб 24 та асалари вируси тасвирланган ва ўрганилган. “Scientific Reports” журнали 2018 йил июнь ойида Д.Гелбрайт (Пенсилвания университети, АҚШ) бошчилигидаги АҚШ, Ҳиндистон, Кения, Панама ва Украина генетиклари жамоаси томонидан асаларилар орасида вирусларнинг тарқалиши бўйича олиб борилган тадқиқот натижаларини эълон қилди. Ушбу тадқиқот давомида илгари тасвирланмаган 27 та янги вирус аниқланади. Технологияларнинг арзонлашуви ва вирусларни аниқлашнинг янги усуллари ишлаб чиқилиши билан, Д.Гелбрайт таъкидлаганидек, асалари вируслари рўйхати тўлдирилиши мумкин.

Бу 2018 йилгача илмий жиҳатдан тасвирланган ва ўрганилган вируслар ҳақида. Шу боис, агар мақола муаллифи оммани “вируслар билан ҳайратда қолдирмоқчи“ бўлган бўлса, ўн йил кеч қолган. Муаллифнинг илмий салоҳияти ҳақида хулосани чиқариш ўқувчига ҳавола!

Шунингдек, мақолада ПЦР таҳлилини “илмий аср кашфиёти”дек қилиб, муҳим кўринишдаги “чуқур илмий тадқиқотлар“ даъвоси билан кўрсатиш ҳам бор. Асосан праймер ва молекуляр маркер бўлса, бу ишни (айниқса, ковиддан кейин) дунёнинг ҳар бир лабораторияси қилади.

Шунга қарамай, тадқиқотлар натижасида Ўзбекистон асалари популяциясида 9 хил вирус аниқланган бўлиб, улар орасида қанот деформацияси вируси (DWV), ўткир асалари фалажи (ABPV) ва сурункали асалари фалажи вируси (СВPV) энг кенг тарқалган.

Бу натижалар кутилган эди. Дунёдаги деярли барча асалари оилаларида вирусли инфекция мавжуд бўлиб, частотаси 70-83,87% гача. Бир вақтнинг ўзида бир нечта вируслар билан комбинацияланган инфекция тез-тез учрайди. Шу билан бирга, 2 та вируснинг пайдо бўлиш частотаси 66,7% гача, 6 та вируснинг комбинацияси эса 20% гача ва комбинацияланган инфекциялар истисно эмас, балки қоидага кўпроқ мос келади.

Муаллиф тўғри айтган, “Олимларнинг маълумотларига кўра, бу вирус асалариларнинг кенг тарқалган юқумли қўзғатувчиси бўлиб, кўпинча соғлом оилаларда латент (яширин), яъни уйқу ҳолатида учрайди“.

Уларни уйғотадиган омиллар эса “атроф муҳитдаги стресс факторлари” бўлиб, буларга қишлоқ хўжалигида пестицид ишлатилиши ҳам киради.

Аммо муаллиф камтарлик қилиб айтишни унутиб қўйган бўлса керак, вируслар жуда секин таъсир қилади. Вирусли инфекциянинг клиник белгилари намоён бўлиши учун ойлар керак, асалари оиласининг нобуд бўлиши учун эса фақат баъзи вируслардан, бу жуда камдан-кам ҳолларда содир бўлади. Бир йилдан уч йилгача!

Фарғона водийси, Тошкент, Сурхондарё, Жиззах, Самарқанд ва Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларида асалариларнинг оммавий нобуд бўлиши билан боғлиқ вазиятда соғлом, чанглатишга ва асал йиғишга тайёр бўлган кучли асалари оилаларининг яшин тезлигида, том маънода бир-икки кун ичида, бир зумда, тўсатдан ва оммавий равишда қирилиши кузатилди! Бундан ташқари, асалариларнинг оммавий қирилиши бир вақтнинг ўзида ва ҳар доим аризор яқинидаги пахта далаларига кимёвий ишлов берилгандан кейингина содир бўлган!

Бу – вирус эмас, бу – пестициддан заҳарланиш!

Ҳали ҳам бекор қилинмаган 1989 йил 14 июндаги СССР ГОСАГРОПРОМининг “Асалариларнинг пестицидлар билан заҳарланишининг олдини олиш бўйича ЙЎРИҚНОМАСИ“да ташхис қўйишда пестицидлар билан заҳарланиш аломатлари аниқ тавсифланган: “аризордаги асалари оилаларининг кўп қисмида ёки ҳаммасида бир вақтнинг ўзида ва тўсатдан асалариларнинг нобуд бўлиши; бу ҳолат далалар, боғлар, ўрмонлар ва бошқаларга кимёвий ишлов бериш вақти билан мос келиши ҳисобга олинади. Заҳарланишнинг асосий белгиси – ташқарида учадиган ариларнинг оммавий нобуд бўлишидир. Секин таъсир этувчи препаратлардан асосан ин ичидаги асаларилар, очиқ ва берк авлод нобуд бўлади. Тез таъсир этувчи заҳарлар билан ишлов берилганда эса, одатда асосий қурбонлар — даладаги учиб юрган ишчи ариларнинг катта қисми. Ушбу ҳолатда заҳарланиш оилаларнинг оммавий заифлашуви, индаги вояга етган ариларга нисбатан авлоднинг ортиқча миқдори билан белгиланади“.

Асалариларда турли номенклатурадаги пестицидлардан заҳарланишнинг клиник белгилари деярли бир хил намоён бўлади. Асаларилар кам ҳаракатчан бўлиб қолади, мумкатаклардан тушиб кетади, кўп миқдорда уя тубида, учиб келиш тахтачасида ва ерда ўрмалаб юради. Уларнинг ёвузлиги ортади. Асалариларнинг кўплаб қирилиб кетиши авлоднинг нобуд бўлишига ва уларнинг индан ташқарига ташланишига олиб келади. Айниқса, кучли оилаларда клиник аломатлар яққол намоён бўлади, улар ўсимликларда фаолроқ ишлайди ва заҳар билан кўпроқ тўқнашади.

Аризордаги асалари оилаларининг кўп қисмида ёки ҳаммасида бир вақтнинг ўзида ва тўсатдан ариларнинг нобуд бўлиши асалариларнинг пестицидлардан оммавий заҳарланишининг асосий белгиси бўлиб, бу республиканинг барча вилоятларида кузатилган ва оммавий йўқотишлар қайд этилган. Аниқ нарсани тан олишга нима тўсқинлик қиляпти? Вирусли инфекциядан асаларилар нобуд бўлиши мумкин, аммо бу жараён бир неча ойлар, ҳатто йиллар давомида содир бўлади. Нега мақола муаллифи муаммонинг аниқ манбасидан эътиборни четга тортади? Нима учун Қишлоқ хўжалиги вазирлиги назорати остида ишлатиладиган кимёвий моддалар эмас, балки вируслар айбдор? Бу – “ўқни буриш”. Илм ҳақиқатни излаши лозим, фактлар билан ўйнашмаслиги керак.

Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг нашри асалариларнинг оммавий нобуд бўлиши сабабларини холисона аниқлашдан кўра кўпроқ “мундир шарафини ҳимоя қилишга” қаратилган, деган таассурот уйғонади. Шу билан бирга, асаларичиларнинг далаларда ишлов беришнинг ариларнинг оммавий қирилиши даврларига тўғри келиши ҳақидаги кўплаб маълумотларига қарамай, пестицид юкламаси масаласи бутунлай эътибордан четда қолди. Мақола муаллифи эса ҳақиқий сабабни ўрганиш ўрнига, қишлоқ хўжалиги вазирлигининг пестицидлардан фойдаланишга масъул бўлган тегишли тузилмаларидан айбни олиб, вирусга кўчиради. Яъни, гўё асаларичиларнинг ўзи вирус юқтирган касал ариларни боқиб, айбдор бўлиб қолади!

Фикримизча, бундай ахборот бериш жамоатчилик эътиборини содир бўлаётган воқеаларнинг ҳақиқий сабабларидан, хусусан, қишлоқ хўжалиги экин майдонларида пестицидларнинг кенг кўламли ва кўпинча назоратсиз қўлланилишидан чалғитишга уринишдан бошқа нарса эмас. Ҳақиқатни яшириш, фактларни бузиб кўрсатиш, ярим гап айтиш, ёлғон “илмий” баҳслар — бу асалариларнинг оммавий қирилиши муаммосини ҳал қилиш учун юриш керак бўлган йўл эмас.

Ахир асаларилар нафақат аҳоли учун асал (Ўзбекистон бўйича йилига 120–150 миллион долларлик асал етиштирилади), балки боғ ва далаларни чанглатиш орқали ҳосилни кўпайтирувчи “тирик трактор” ҳамдир. Бунинг қиймати 1,5 миллиард доллардан ортиқ! Бу эса қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида қўшимча ЯИМнинг 7-8 фоизи дегани! Ва бу ҳеч қандай қўшимча ерларсиз, уларни ҳайдаш харажатларисиз, ёқилғисиз, минерал ўғитларсиз, қўшимча инсон ресурсларисиз, балки фақат асаларилар ва асаларичиларга яхши муносабатда бўлиш орқали, иложи бўлса ушбу агротехник усул учун уларнинг тўғридан-тўғри харажатларини озгина қоплаш орқали амалга оширилади! Бу дунёда кенг қўлланилаётган амалиётдир.

Шунчаки фермерлар пахта майдонларига ишлов беришда нималарни, қандай препаратларни қўллаётганини таҳлил қилиш кифоя. Аслида контактли дорилар тўғри қўлланилса, асалариларнинг бундай катта ва оммавий қирилишига олиб келмаслиги керак. Лекин биздаги ҳолатда иккиламчи ёки трофаллик зарарланиш таъсири кузатилди. Яъни, контактли пестицидларга трансфер ёки занжирли таъсирга эга бўлган препаратлар қўшилган, бунда трофаллаксис ёки трофаллик зарарланиш таъсири юзага келиб, бутун асалари оиласининг нобуд бўлишига олиб келади.

Бу қуйидагича содир бўлади. Ишчи асалари ишлов берилган юза билан алоқа қилади ёки ишлов бериш остига тушади, уяга қайтади ва оиланинг бошқа аъзолари билан алоқа қилиш орқали ёки трофоллаксис – зарарланган озуқани оиланинг бошқа аъзоларига узатиш орқали заҳарни тарқатади. Бутун оила заҳарланади ва ҳалок бўлади.

Бундай препаратларга Неоникотиноидлар гуруҳига кирувчи пестицидлар, Фенилпиразоллар ва баъзи бошқа препаратлар киради. Масалан, Ўзбекистонда қўллашга рухсат этилган Фенилпиразоллар гуруҳига кирувчи “Фипронил” секин таъсир этувчи препарат бўлиб, зарарланган асалари уяга учиб боришга ва асалари оиласининг бошқа аъзоларига юқтиришга улгуради. Таъсир қилувчи моддаси имидаклоприд бўлган “Конфидор“ препарати неоникотиноидлар бўлиб, тизимли синфга киради — трофаллаксис орқали бутун оилани заҳарлаш ва ўлимга олиб келиши мумкин.

Неоникотиноидлар, масалан, имидаклоприд (ва унга яқин моддалар клотианидин ва тиаметоксам) 2018 йилдан бери Европа Иттифоқи ҳудудида фойдаланиш учун бутунлай тақиқланган (Pesticide toxicity to bees — Wikipedia).

2014 йилдан бери Европа Иттифоқида маккажўхори ва кунгабоқар уруғларини қайта ишлаш учун асалариларга юқори токсик таъсири туфайли (Chemistry World Wikipedia Wikipedia) сипронилдан фойдаланиш тақиқланган. Истисно фақат иссиқхоналарда фойдаланиш учун, шунингдек, гуллашдан олдин йиғиладиган баъзи экинлар (масалан, пиёз, карам) учун рухсат этилади. Муддатлар: тақиқ 2013 йил охири — 2014 йил бошидан қўлланилган. Узоқ муддатли тўлиқ тақиқ йўқ, аммо қишлоқ хўжалигида қўллашнинг деярли барча шакллари қатъий чекланган ёки ёпиқ. (EUR-Lex).

Шу тариқа, жаҳон илмий ва экологик амалиётида асалариларнинг нобуд бўлиши ва тизимли инсектицидларни (неоникотиноидлар ва бошқа трансфер заҳарлар) қўллаш ўртасидаги боғлиқлик аллақачон аниқланган. Европа ва ривожланган мамлакатлар, кўриб турганимиздек, бу моддаларни тақиқлаган. Аммо, Ўзбекистонда ўзига хос “фан“ қулайлик ва обрўга шарқона урғу берилган ҳолда фаолият юритмоқда. Асаларилар-чи?.. Хўш, асаларилар шикоят қилишмайди-ку. Учиб кетишди — тамом. Абадий. Асаларилар гапиришни билмайди. Лекин биз асаларичилар эплаймиз, гапираверамиз ҳам.

Велосипед ихтиро қилишни бас қилинг, шунчаки уни минадиганлардан ўрганинг. Дунё аллақачон синов ва хатолар йўлини босиб ўтган. Тақиқлар, товон пуллари, қоидалар. Бунда бизга «ўзбекча модел» ихтиро қилиш шарт эмас. Ривожланган давлатлар тажрибасини ўрганишининг ўзи кифоя. Ўрнак олишга арзийдиган ёрқин намуналар бор. Ахир эрта-ю кеч биз ҳам шунга етамиз. Ерларнинг тўлиқ қуриб қолиши ва деградациясини, чанглатувчи ёввойи ҳашаротларнинг йўқ қилинишини, умумий экологик қулаши ёки ялпи коллапсни келиб чиқишини кутмаслигимиз керак. Биз аллақачон бу йўлнинг яримига етиб келдик. Юқорида санаб ўтилган ва бошқа кучли таъсир қилувчи пестицидларни қўллаш орқали биз қишлоқ хўжалиги ерларидаги барча тирик мавжудотларни яшаш имкониятидан маҳрум қиляпмиз!

Асаларилар фақат асал етиштирувчилар эмас. Булар атроф-муҳит ҳолатининг биоиндикаторлари, экологик фаровонлик белгисидир. Уларнинг оммавий ҳалокати — инкор қилиб бўлмайдиган хавф сигнали. Ва биз бу сигнал жуда баланд бўлганда қулоқларимизни беркитмаслигимиз керак, у бузилишларсиз ва баҳоналарсиз эшитилиши керак.

Асаларичилар ўз душманини азалдан билишади. Асалариларнинг душмани яширин эмас. У – аниқ. У вирусларда эмас, у асалари уяларида ҳам эмас, ва, асло, асаларичиларнинг ўзида ҳам эмас. У агрокимёвий моддаларнинг назоратсиз қўллашда, асаларичилар билан ҳамкорлик ва мулоқотнинг йўқлигида ва ҳақиқатни сохта илм тусига киритилган туман остида яширишга уринишларда.

Шерали Суяркулов, Қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди, Фарғона вилояти асаларичилар уюшмаси раҳбари маслаҳатчиси