title

Ammo maqolani diqqat bilan oʻqisangiz shubha uygʻonadi. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining 5.08.2025-yildagi nashrida sodir boʻlayotgan voqealar sababini talqin qilishda yoʻl qoʻyilgan bir qator noaniqliklar va soddalashtirishga eʼtibor qaratmoqchimiz. Baʼzi taʼriflar va sukut saqlashlar haqiqiy vaziyatning buzilishiga olib kelishi mumkin va aslida jarayonning asosiy ishtirokchilaridan masʼuliyatni olib tashlaydi.

Maqolaning boshida juda shubhali maʼlumotlar keltiriladi: goʻyo Fargʻona vodiysida “respublikadagi barcha asalari oilalarining taxminan 70-80 foizi toʻplangan“. Lekin Oʻzbekiston asalarichilar uyushmasi statistik maʼlumotlariga koʻra, 2023-2024-yillarda Fargʻona, Andijon va Namangan viloyatlari umumiy asalari oilalarining atigi 34 foizga yaqinini tashkil etadi.

Bunday yuqori baho idrokni buzadi va muammoning koʻlamini manipulyatsiya qilish uchun ishlatilishi mumkin. Bir qarashda ahamiyatsiz tuzatish, mayda-chuydaga oʻxshaydi. Ammo mayda-chuyda narsa yoqimsiz, ayniqsa, u ilmiy maqolada eʼlon qilinganida. Tekshirilmagan maʼlumotlarni eʼlon qilish OʻzR FA olimlarini bezab qoʻymaydi!

Maqolada asalarilar oʻlimining virusli tabiatiga urgʻu beriladi: “asalarilarning ommaviy oʻlimi sabablaridan biri, birinchi navbatda, virusli kasalliklardir. Bugungi kunda dunyoda asalari (Apis mellifera) ning 20 ga yaqin RNK viruslari aniqlangan“. Muammo shundaki, bu 2010-yilda dolzarb boʻlardi.

Jahon ilmiy adabiyotlarida 2018-yilga kelib 24 ta asalari virusi tasvirlangan va oʻrganilgan. “Scientific Reports” jurnali 2018-yil iyun oyida D.Gelbrayt (Pensilvaniya universiteti, AQSH) boshchiligidagi AQSH, Hindiston, Keniya, Panama va Ukraina genetiklari jamoasi tomonidan asalarilar orasida viruslarning tarqalishi boʻyicha olib borilgan tadqiqot natijalarini eʼlon qildi. Ushbu tadqiqot davomida ilgari tasvirlanmagan 27 ta yangi virus aniqlanadi. Texnologiyalarning arzonlashuvi va viruslarni aniqlashning yangi usullari ishlab chiqilishi bilan, D.Gelbrayt taʼkidlaganidek, asalari viruslari roʻyxati toʻldirilishi mumkin.

Bu 2018-yilgacha ilmiy jihatdan tasvirlangan va oʻrganilgan viruslar haqida. Shu bois, agar maqola muallifi ommani “viruslar bilan hayratda qoldirmoqchi“ boʻlgan boʻlsa, oʻn yil kech qolgan. Muallifning ilmiy salohiyati haqida xulosani chiqarish oʻquvchiga havola!

Shuningdek, maqolada PSR tahlilini “ilmiy asr kashfiyoti”dek qilib, muhim koʻrinishdagi “chuqur ilmiy tadqiqotlar“ daʼvosi bilan koʻrsatish ham bor. Asosan praymer va molekulyar marker boʻlsa, bu ishni (ayniqsa, koviddan keyin) dunyoning har bir laboratoriyasi qiladi.

Shunga qaramay, tadqiqotlar natijasida Oʻzbekiston asalari populyatsiyasida 9 xil virus aniqlangan boʻlib, ular orasida qanot deformatsiyasi virusi (DWV), oʻtkir asalari falaji (ABPV) va surunkali asalari falaji virusi (SVPV) eng keng tarqalgan.

Bu natijalar kutilgan edi. Dunyodagi deyarli barcha asalari oilalarida virusli infeksiya mavjud boʻlib, chastotasi 70-83,87% gacha. Bir vaqtning oʻzida bir nechta viruslar bilan kombinatsiyalangan infeksiya tez-tez uchraydi. Shu bilan birga, 2 ta virusning paydo boʻlish chastotasi 66,7% gacha, 6 ta virusning kombinatsiyasi esa 20% gacha va kombinatsiyalangan infeksiyalar istisno emas, balki qoidaga koʻproq mos keladi.

Muallif toʻgʻri aytgan, “Olimlarning maʼlumotlariga koʻra, bu virus asalarilarning keng tarqalgan yuqumli qoʻzgʻatuvchisi boʻlib, koʻpincha sogʻlom oilalarda latent (yashirin), yaʼni uyqu holatida uchraydi“.

Ularni uygʻotadigan omillar esa “atrof muhitdagi stress faktorlari” boʻlib, bularga qishloq xoʻjaligida pestitsid ishlatilishi ham kiradi.

Ammo muallif kamtarlik qilib aytishni unutib qoʻygan boʻlsa kerak, viruslar juda sekin taʼsir qiladi. Virusli infeksiyaning klinik belgilari namoyon boʻlishi uchun oylar kerak, asalari oilasining nobud boʻlishi uchun esa faqat baʼzi viruslardan, bu juda kamdan-kam hollarda sodir boʻladi. Bir yildan uch yilgacha!

Fargʻona vodiysi, Toshkent, Surxondaryo, Jizzax, Samarqand va Oʻzbekistonning boshqa hududlarida asalarilarning ommaviy nobud boʻlishi bilan bogʻliq vaziyatda sogʻlom, changlatishga va asal yigʻishga tayyor boʻlgan kuchli asalari oilalarining yashin tezligida, tom maʼnoda bir-ikki kun ichida, bir zumda, toʻsatdan va ommaviy ravishda qirilishi kuzatildi! Bundan tashqari, asalarilarning ommaviy qirilishi bir vaqtning oʻzida va har doim arizor yaqinidagi paxta dalalariga kimyoviy ishlov berilgandan keyingina sodir boʻlgan!

Bu – virus emas, bu – pestitsiddan zaharlanish!

Hali ham bekor qilinmagan 1989-yil 14-iyundagi SSSR GOSAGROPROMining “Asalarilarning pestitsidlar bilan zaharlanishining oldini olish boʻyicha YOʻRIQNOMASI“da tashxis qoʻyishda pestitsidlar bilan zaharlanish alomatlari aniq tavsiflangan: “arizordagi asalari oilalarining koʻp qismida yoki hammasida bir vaqtning oʻzida va toʻsatdan asalarilarning nobud boʻlishi; bu holat dalalar, bogʻlar, oʻrmonlar va boshqalarga kimyoviy ishlov berish vaqti bilan mos kelishi hisobga olinadi. Zaharlanishning asosiy belgisi – tashqarida uchadigan arilarning ommaviy nobud boʻlishidir. Sekin taʼsir etuvchi preparatlardan asosan in ichidagi asalarilar, ochiq va berk avlod nobud boʻladi. Tez taʼsir etuvchi zaharlar bilan ishlov berilganda esa, odatda asosiy qurbonlar — daladagi uchib yurgan ishchi arilarning katta qismi. Ushbu holatda zaharlanish oilalarning ommaviy zaiflashuvi, indagi voyaga yetgan arilarga nisbatan avlodning ortiqcha miqdori bilan belgilanadi“.

Asalarilarda turli nomenklaturadagi pestitsidlardan zaharlanishning klinik belgilari deyarli bir xil namoyon boʻladi. Asalarilar kam harakatchan boʻlib qoladi, mumkataklardan tushib ketadi, koʻp miqdorda uya tubida, uchib kelish taxtachasida va yerda oʻrmalab yuradi. Ularning yovuzligi ortadi. Asalarilarning koʻplab qirilib ketishi avlodning nobud boʻlishiga va ularning indan tashqariga tashlanishiga olib keladi. Ayniqsa, kuchli oilalarda klinik alomatlar yaqqol namoyon boʻladi, ular oʻsimliklarda faolroq ishlaydi va zahar bilan koʻproq toʻqnashadi.

Arizordagi asalari oilalarining koʻp qismida yoki hammasida bir vaqtning oʻzida va toʻsatdan arilarning nobud boʻlishi asalarilarning pestitsidlardan ommaviy zaharlanishining asosiy belgisi boʻlib, bu respublikaning barcha viloyatlarida kuzatilgan va ommaviy yoʻqotishlar qayd etilgan. Aniq narsani tan olishga nima toʻsqinlik qilyapti? Virusli infeksiyadan asalarilar nobud boʻlishi mumkin, ammo bu jarayon bir necha oylar, hatto yillar davomida sodir boʻladi. Nega maqola muallifi muammoning aniq manbasidan eʼtiborni chetga tortadi? Nima uchun Qishloq xoʻjaligi vazirligi nazorati ostida ishlatiladigan kimyoviy moddalar emas, balki viruslar aybdor? Bu – “oʻqni burish”. Ilm haqiqatni izlashi lozim, faktlar bilan oʻynashmasligi kerak.

Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining nashri asalarilarning ommaviy nobud boʻlishi sabablarini xolisona aniqlashdan koʻra koʻproq “mundir sharafini himoya qilishga” qaratilgan, degan taassurot uygʻonadi. Shu bilan birga, asalarichilarning dalalarda ishlov berishning arilarning ommaviy qirilishi davrlariga toʻgʻri kelishi haqidagi koʻplab maʼlumotlariga qaramay, pestitsid yuklamasi masalasi butunlay eʼtibordan chetda qoldi. Maqola muallifi esa haqiqiy sababni oʻrganish oʻrniga, qishloq xoʻjaligi vazirligining pestitsidlardan foydalanishga masʼul boʻlgan tegishli tuzilmalaridan aybni olib, virusga koʻchiradi. Yaʼni, goʻyo asalarichilarning oʻzi virus yuqtirgan kasal arilarni boqib, aybdor boʻlib qoladi!

Fikrimizcha, bunday axborot berish jamoatchilik eʼtiborini sodir boʻlayotgan voqealarning haqiqiy sabablaridan, xususan, qishloq xoʻjaligi ekin maydonlarida pestitsidlarning keng koʻlamli va koʻpincha nazoratsiz qoʻllanilishidan chalgʻitishga urinishdan boshqa narsa emas. Haqiqatni yashirish, faktlarni buzib koʻrsatish, yarim gap aytish, yolgʻon “ilmiy” bahslar — bu asalarilarning ommaviy qirilishi muammosini hal qilish uchun yurish kerak boʻlgan yoʻl emas.

Axir asalarilar nafaqat aholi uchun asal (Oʻzbekiston boʻyicha yiliga 120–150 million dollarlik asal yetishtiriladi), balki bogʻ va dalalarni changlatish orqali hosilni koʻpaytiruvchi “tirik traktor” hamdir. Buning qiymati 1,5 milliard dollardan ortiq! Bu esa qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishida qoʻshimcha YAIMning 7-8 foizi degani! Va bu hech qanday qoʻshimcha yerlarsiz, ularni haydash xarajatlarisiz, yoqilgʻisiz, mineral oʻgʻitlarsiz, qoʻshimcha inson resurslarisiz, balki faqat asalarilar va asalarichilarga yaxshi munosabatda boʻlish orqali, iloji boʻlsa ushbu agrotexnik usul uchun ularning toʻgʻridan-toʻgʻri xarajatlarini ozgina qoplash orqali amalga oshiriladi! Bu dunyoda keng qoʻllanilayotgan amaliyotdir.

Shunchaki fermerlar paxta maydonlariga ishlov berishda nimalarni, qanday preparatlarni qoʻllayotganini tahlil qilish kifoya. Aslida kontaktli dorilar toʻgʻri qoʻllanilsa, asalarilarning bunday katta va ommaviy qirilishiga olib kelmasligi kerak. Lekin bizdagi holatda ikkilamchi yoki trofallik zararlanish taʼsiri kuzatildi. Yaʼni, kontaktli pestitsidlarga transfer yoki zanjirli taʼsirga ega boʻlgan preparatlar qoʻshilgan, bunda trofallaksis yoki trofallik zararlanish taʼsiri yuzaga kelib, butun asalari oilasining nobud boʻlishiga olib keladi.

Bu quyidagicha sodir boʻladi. Ishchi asalari ishlov berilgan yuza bilan aloqa qiladi yoki ishlov berish ostiga tushadi, uyaga qaytadi va oilaning boshqa aʼzolari bilan aloqa qilish orqali yoki trofollaksis – zararlangan ozuqani oilaning boshqa aʼzolariga uzatish orqali zaharni tarqatadi. Butun oila zaharlanadi va halok boʻladi.

Bunday preparatlarga Neonikotinoidlar guruhiga kiruvchi pestitsidlar, Fenilpirazollar va baʼzi boshqa preparatlar kiradi. Masalan, Oʻzbekistonda qoʻllashga ruxsat etilgan Fenilpirazollar guruhiga kiruvchi “Fipronil” sekin taʼsir etuvchi preparat boʻlib, zararlangan asalari uyaga uchib borishga va asalari oilasining boshqa aʼzolariga yuqtirishga ulguradi. Taʼsir qiluvchi moddasi imidakloprid boʻlgan “Konfidor“ preparati neonikotinoidlar boʻlib, tizimli sinfga kiradi — trofallaksis orqali butun oilani zaharlash va oʻlimga olib kelishi mumkin.

Neonikotinoidlar, masalan, imidakloprid (va unga yaqin moddalar klotianidin va tiametoksam) 2018-yildan beri Yevropa Ittifoqi hududida foydalanish uchun butunlay taqiqlangan (Pesticide toxicity to bees — Wikipedia).

2014-yildan beri Yevropa Ittifoqida makkajoʻxori va kungaboqar urugʻlarini qayta ishlash uchun asalarilarga yuqori toksik taʼsiri tufayli (Chemistry World Wikipedia Wikipedia) sipronildan foydalanish taqiqlangan. Istisno faqat issiqxonalarda foydalanish uchun, shuningdek, gullashdan oldin yigʻiladigan baʼzi ekinlar (masalan, piyoz, karam) uchun ruxsat etiladi. Muddatlar: taqiq 2013-yil oxiri — 2014-yil boshidan qoʻllanilgan. Uzoq muddatli toʻliq taqiq yoʻq, ammo qishloq xoʻjaligida qoʻllashning deyarli barcha shakllari qatʼiy cheklangan yoki yopiq. (EUR-Lex).

Shu tariqa, jahon ilmiy va ekologik amaliyotida asalarilarning nobud boʻlishi va tizimli insektitsidlarni (neonikotinoidlar va boshqa transfer zaharlar) qoʻllash oʻrtasidagi bogʻliqlik allaqachon aniqlangan. Yevropa va rivojlangan mamlakatlar, koʻrib turganimizdek, bu moddalarni taqiqlagan. Ammo, Oʻzbekistonda oʻziga xos “fan“ qulaylik va obroʻga sharqona urgʻu berilgan holda faoliyat yuritmoqda. Asalarilar-chi?.. Xoʻsh, asalarilar shikoyat qilishmaydi-ku. Uchib ketishdi — tamom. Abadiy. Asalarilar gapirishni bilmaydi. Lekin biz asalarichilar eplaymiz, gapiraveramiz ham.

Velosiped ixtiro qilishni bas qiling, shunchaki uni minadiganlardan oʻrganing. Dunyo allaqachon sinov va xatolar yoʻlini bosib oʻtgan. Taqiqlar, tovon pullari, qoidalar. Bunda bizga “oʻzbekcha model” ixtiro qilish shart emas. Rivojlangan davlatlar tajribasini oʻrganishining oʻzi kifoya. Oʻrnak olishga arziydigan yorqin namunalar bor. Axir erta-yu kech biz ham shunga yetamiz. Yerlarning toʻliq qurib qolishi va degradatsiyasini, changlatuvchi yovvoyi hasharotlarning yoʻq qilinishini, umumiy ekologik qulashi yoki yalpi kollapsni kelib chiqishini kutmasligimiz kerak. Biz allaqachon bu yoʻlning yarimiga yetib keldik. Yuqorida sanab oʻtilgan va boshqa kuchli taʼsir qiluvchi pestitsidlarni qoʻllash orqali biz qishloq xoʻjaligi yerlaridagi barcha tirik mavjudotlarni yashash imkoniyatidan mahrum qilyapmiz!

Asalarilar faqat asal yetishtiruvchilar emas. Bular atrof-muhit holatining bioindikatorlari, ekologik farovonlik belgisidir. Ularning ommaviy halokati — inkor qilib boʻlmaydigan xavf signali. Va biz bu signal juda baland boʻlganda quloqlarimizni berkitmasligimiz kerak, u buzilishlarsiz va bahonalarsiz eshitilishi kerak.

Asalarichilar oʻz dushmanini azaldan bilishadi. Asalarilarning dushmani yashirin emas. U – aniq. U viruslarda emas, u asalari uyalarida ham emas, va, aslo, asalarichilarning oʻzida ham emas. U agrokimyoviy moddalarning nazoratsiz qoʻllashda, asalarichilar bilan hamkorlik va muloqotning yoʻqligida va haqiqatni soxta ilm tusiga kiritilgan tuman ostida yashirishga urinishlarda.

Sherali Suyarkulov, Qishloq xoʻjaligi fanlari nomzodi, Fargʻona viloyati asalarichilar uyushmasi rahbari maslahatchisi