So`ngi yangiliklar
Rayhonning “Yaxshimasmi” qo‘shig‘ida she’rdan muallif ruxsatisiz foydalanilgani aniqlandi
Fermerlarga bosim ortmoqdami?
Oʻyinchoq toʻpponcha bilan bankni oʻmarmoqchi boʻlgan erkakning shaxsiga aniqlik kiritildi
“Ferrari” oʻzining ilk elektromobilini ishlab chiqarmoqchi
Rus tili imtihonlari Rossiya byudjetiga 30 million dollar daromad keltirdi
Laziz Kudratov Osiyo taraqqiyot bankining O‘zbekistondagi doimiy missiyasi direktori Kanokpan Lao-Araya bilan uchrashdi
AQSH va Ukraina yer osti boyliklari boʻyicha kelishuvga erishdi
Navoiyliklar nimadan norozi?
Xitoyga Boykot qanchalik o‘rinli yoki vahimali?
So‘nggi yillarda O‘zbekiston tashqi iqtisodiy hamkorlikda yangi sahifani ochmoqda. Mamlakatimiz uchun Xitoy investitsiyalari va biznes aloqalari strategik ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. "Bir makon, bir yo‘l" (Belt and Road Initiative) tashabbusi doirasida Xitoy O‘zbekistonga katta hajmdagi investitsiyalarni yo‘naltirmoqda. Biroq, bu hamkorlik faqat imkoniyatlar emas, balki ma’lum xatarlar ham tug‘dirishi mumkin.
O‘zbekiston-Xitoy hamkorligi: imkoniyatlar va xavflar muvozanati
So‘nggi yillarda O‘zbekiston tashqi iqtisodiy hamkorlikda yangi sahifani ochmoqda. Mamlakatimiz uchun Xitoy investitsiyalari va biznes aloqalari strategik ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. "Bir makon, bir yo‘l" (Belt and Road Initiative) tashabbusi doirasida Xitoy O‘zbekistonga katta hajmdagi investitsiyalarni yo‘naltirmoqda. Biroq, bu hamkorlik faqat imkoniyatlar emas, balki ma’lum xatarlar ham tug‘dirishi mumkin.
Xitoy bugun dunyo iqtisodiyotida qolaversa, O‘zbekiston tashqi savdosida eng yirik sherikka aylandi. Bu hamkorlik qanday yo‘ldan boradi?
Xitoy ta’sirining global manzarasi
Xitoyning "Bir makon, bir yo‘l" tashabbusi — dunyo tarixidagi eng katta infratuzilma loyihasi deyish mumkin. Bu dastur doirasida Xitoy 150 dan ortiq mamlakatlarga $1 trillion dollar miqdorida investitsiya kiritmoqda. Bu mablag‘lar asosan transport, energetika, ishlab chiqarish va ko‘chmas mulk sektorlariga yo‘naltirilmoqda.
Dunyo bozorlariga chiqqan Xitoy investitsiyalari va migrantlari mahalliy iqtisodiyotlarni o‘zgartirib yubormoqda. Bu jarayon esa turli mamlakatlarda turlicha natijalar bermoqda.
Qaysi davlatlar Xitoy hamkorligidan yutdi, qaysilari yutqazdi?
Muvaffaqiyat modellari:
Vetnam: Ishlab chiqarish markazi
Vetnam tez rivojlanayotgan Osiyo "yo‘lbarslari"dan biriga aylandi. 2010-2023 yillar davomida bu mamlakatning YIMi ikki baravarga oshdi. Sabab – Xitoy investitsiyalarini to‘g‘ri yo‘naltira olgani.
"Vetnam modeli" asosida Xitoy investitsiyalari asosan ishlab chiqarish sektoriga yo‘naltirildi. Mahalliy kompaniyalar bilan qo‘shma korxonalar tuzildi, bu esa texnologiya transferini ta’minladi. Natijada, Vetnam eksport hajmini keskin oshirishga erishdi.
"Vetnam Xitoy investitsiyalarini jalb qilish bilan birga, milliy ishlab chiqarishni ham himoya qildi. Bu ikki tomonlama strategiya iqtisodiy mo‘jizani yaratdi", – deydi Hanoy iqtisodiy tahlil markazining direktori Nguyen Van Minh.
Singapur: Innovatsiyalar markazi
Singapur Xitoy bilan hamkorlikni yuqori texnologiyalarga asosladi. Bu shahar-davlat Xitoy bilan birgalikda ilmiy-tadqiqot markazlari va innovatsion hublar yaratdi.
Singapur ta’lim tizimiga katta e’tibor qaratdi. Singapur va Xitoy universitetlari o‘rtasida keng ko‘lamli hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Bu esa mahalliy mutaxassislar tayyorlashni ta’minladi.
Ogohlantiruvchi misollar
Shri-Lanka: "Qarz tuzoq diplomatiyasi"ning qurboni
Shri-Lanka Xitoy kreditlarini nazorat qilmaslik oqibatida qarzga botib qoldi. Oqibatda, Shri-Lankaning strategik Hambantota porti 99 yilga Xitoyga ijaraga berildi.
"Biz infratuzilma uchun juda ko‘p qarz oldik, lekin bu infratuzilma qarzni qaytarish uchun yetarli daromad keltirmadi", – deydi Kolombo Universiteti professori Rajapaksa.
Kambodja: Ko‘chmas mulk inqirozi
Kambodja tajribasi ko‘chmas mulk sohasidagi xatarlarni ko‘rsatadi. Sihanukvill shahrida xitoyliklar ko‘chmas mulkni ommaviy ravishda sotib ola boshlashdi. Natijada, narxlar keskin oshib ketdi, mahalliy aholi uy-joylaridan chiqib ketishga majbur bo‘ldi.
Shaharning infrastrukturasi keskin urbanizatsiyaga bardosh bera olmadi. Kommunal xizmatlar, yo‘llar va boshqa infratuzilma tizimida muammolar paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston uchun hamkorlik strategiyasi: Imkoniyatlar va xavf-xatarlar
Shu tajribalarga asoslanib, O‘zbekiston uchun qanday yo‘l maqbul bo‘lishi mumkin?
Nimaga e’tibor qaratish kerak?
1. Investitsiyalarni yuqori texnologiyali sektorlarga yo‘naltirish
O‘zbekiston Xitoy investitsiyalarini IT, elektronika, farmatsevtika va yashil energiya kabi yuqori texnologiyali sohalarga yo‘naltirishi kerak. Bu sektorlar nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi, balki O‘zbekistonning texnologik salohiyatini ham oshiradi.
Muhim qadam: O‘zbekiston-Xitoy innovatsiya texnoparklarini tashkil etish. Bu erda mahalliy va xitoylik mutaxassislar hamkorlikda ishlashi, startaplar yaratishi mumkin.
2. Mahalliy ishchilar uchun imkoniyatlar yaratish
Xitoy kompaniyalarida o‘zbekistonliklar ishchi va rahbar pozitsiyalarini aniq protsentlarda o‘rnini belgilash. Masalan bu tajriba kop davlatlar xususan BAA da bor, Dubaida biznes ochish uchun albatta bitta arab bilan kamida teng sheriklikka biznes ochishiz shart. Buning uchun qat’iy kvota tizimini joriy etish lozim – Xitoy kompaniyalari O‘zbekiston fuqarolarining kamida 51% ini ishga olishi kerak.
Muhim qadam: Kadrlar tayyorlash dasturlari – O‘zbekistonlik mutaxassislarni o‘qitish va malakasini oshirish, texnologik bilimlarni o‘tkazish mexanizmlari.
3. Yer va ko‘chmas mulk bozorini himoya qilish
O‘zbekiston ko‘chmas mulk bozorida xorijliklar uchun (shu jumladan Xitoy fuqarolari) maxsus ruxsatnoma tizimini joriy etishi kerak. Yer sotib olish emas, faqat uzoq muddatli ijara asosida foydalanish huquqi berilishi maqsadga muvofiq.
Muhim qadam: Ko‘chmas mulk narxlarini monitoring qilish tizimini yaratish, narxlar keskin oshib ketishining oldini olish.
4. Qarz qaramligining oldini olish
O‘zbekiston uchun Xitoy kreditlarini qat’iy nazorat qilish, ular bo‘yicha shaffof monitoring tizimini yaratish juda muhim. Shuningdek, investitsiyalarni faqat Xitoydan emas, balki turli davlatlardan jalb qilish lozim.
"Diversifikatsiya – bu eng yaxshi himoya", – deydi iqtisodchi Otabek Bahodirov. "Hech bir davlat investitsiyalari umumiy hajmning 30% dan oshmasligi kerak".
Muhim qadam: "Qarz barqarorligi nazorati kengashi" tuzish, xalqaro ekspertlar bilan hamkorlikda har chorakda Xitoy kreditlari bo‘yicha hisobot berish tizimini joriy etish.
Muvozanatli hamkorlik yo‘li: 10 yillik strategiya
O‘zbekiston uchun Xitoy bilan muvozanatli hamkorlikni ta’minlash uchun quyidagi yo‘l xaritasi taklif etiladi:
1-2 yil: Huquqiy asos yaratish
- Xitoy investitsiyalari to‘g‘risidagi yangi qonunlarni qabul qilish
- Ko‘chmas mulk bozorini tartibga solish
- Mahalliy biznesni qo‘llab-quvvatlash dasturlarini ishlab chiqish
3-5 yil: Strategik rivojlanish
- Xitoy bilan har bir viloyatda kamida 3 ta texnoparkni ishga tushirish
- 5000 talaba almashinuvini ta’minlash
- Qo‘shma korxonalar sonini ko‘paytirish
5-10 yil: Global miqyosda o‘sish
- Yuqori texnologiyali eksport hajmini 2 barava oshirish
- Global qiymat zanjirlariga integratsiya bo‘lish
- O‘zbekiston-Xitoy innovatsion markazlarini xalqaro darajaga olib chiqish
Xulosa: Maqsadli yondashuvda - muvaffaqiyat
Xitoy investitsiyalari va migratsiyasi O‘zbekiston uchun katta imkoniyatlar yaratishi shubhasiz. Biroq, bu imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalanish uchun strategik yondashuvni talab qiladi.
O‘zbekiston Shri-Lanka yoki Kambodja kabi davlatlardagi muammolarga duch kelmaslik uchun, Vetnam va Singapur tajribasidan o‘rganishi kerak. Investitsiyalarni maqsadli yo‘naltirish, mahalliy manfaatlarni himoya qilish, texnologiya transferini ta’minlash va iqtisodiy qaramlikka tushib qolmaslik – bu strategiyaning asosiy yo‘nalishlari bo‘lishi lozim.
Xitoy bilan hamkorlik – bu raqobat emas, hamkorlik yo‘lidir. Bu yo‘lda muvozanatni saqlay olsak, O‘zbekiston nafaqat Markaziy Osiyoda, balki global miqyosda ham yuqori o‘rinlarga ko‘tarilishi mumkin.
Yuridik fanlari doktori, professor Axtam Yakubov
